Sharad - October heat - 2

शरद् –ऋतुः। -२

            शरदृतौ या चर्या कर्तव्या सा साकल्येन पित्तगुणविरुद्धा पित्तप्रशमकर्त्री एवेति सिद्धान्तः।  यद्यदन्नपानं सेव्यं तत्सर्वं मधुरं लघु शीतं ईषत्तिक्तसंस्कृतमेवेति दिग्। शालयः यवाः, गोधूमाश्च सेव्याः। 

शालिसेवनम् -

            शालयः सेव्याः इत्युक्तम्। शालिः नाम तण्डुलाः ये हेमन्ते शीतकाले आयान्ति।  अपरे व्रीहयः ये शरत्काले भवन्ति ते न सेव्याः अम्लपाकत्वात्। शालीनाम् अपि सेवनम् भक्तकल्पनया एव कर्तव्यं न पुनः शालीनां पिष्टं कृत्वा जायमानाः इडलीदोसानामकाः पदार्थविशेषाः अत्र सेव्याः तेषां विदाहकर्तृत्वात्। कः पुनर्विदाहो नाम? विदाहो नाम जाठराग्निकृतः  अर्धपाकः यस्मिन् अम्लोद्गारः, तृष्णा, चिरेण पाकः, उरोदाहः एतानि लक्षणानि भवन्ति। अतः इडल्यादयः विदाहकर्तृत्वात् न सेव्याः। भक्तकल्पना नाम बहुवारिणा सुधौतान् पलमात्रान् (50 ग्राम) शालितण्डुलान् गृहीत्वा तस्मिन्  चतुर्दशगुणं जलं (700 Ml) दत्त्वा पक्तव्यम्। पाके सञ्जायते सति उपरितनं जलं सुस्राव्य निष्कास्य यः शेषः भागः स भक्तः ‘भात’ इति नाम्ना प्रसिद्धः तस्य सेवनं कर्तव्यम्। पाकश्च पिधानरहिते पात्रे एव कर्तव्यः न पुनः ‘प्रेशर-कुकर’ नामके पात्रविशेषे, तस्मिन् गुरुतायाः दोषः आयाति। गोधूमस्य अपि पोलिका-स्वरूपेण सेवनम् कर्तव्यम्।  मधुरदाडिमस्य सेवनम् इष्टम्।  

    

तिक्तसेवनम् -

            तिक्तशाकानां कारवेल्ल-पटोल-पाठा-रक्तपुनर्नवानां सेवनं कर्तव्यम्।तिक्तो रसः स्वयं पित्तशामकः, तथा सर्पिरपि। अतः तिक्तद्रव्यसंस्कृतं सर्पिः सेव्यं चेद्वरम्। 

विरेचनम् -

            प्रतिदिनं यदतिरिक्तं पित्तं शरीरे सञ्जायते तत् पुरीषमार्गेण मलद्वारा गुदतः निष्क्रियते। अतः विरेचनं पित्तस्य कृते श्रेष्ठं मन्यन्ते भिषजः।  शरदि अपि विरेचनस्य प्राधान्यं विद्यते।  अतः पित्तजयाय अवश्यमेव विरेचनं कर्तव्यमिति नियमः। 

रक्तमोक्षणम् -

            रक्तधातौ पित्तं वसति अतः पित्तदुष्ट्या रक्तमपि प्रदूष्यति। तज्जयाय रक्तमोक्षणम् अस्मिन् विधेयम्।  

अपथ्यम्/ त्याज्यपदार्थाः -

            तैलं, दधि, दिवास्वापः, सूर्यातपः, अम्लो रसः, लवणो रसः, कटु रसः, विदाहि अन्नं, उष्णवीर्यात्मकाः पदार्थाः एते सर्वे एव पित्तजनकाः अतः अपथ्यत्वेन त्याज्याः।

            तैलं त्याज्यं नाम तैले सिद्धानां सर्वेषां पापड-भजियाँ-चिप्स-नामप्रसिद्धानां सर्वेषां त्यागः।  कटुरसात्मकानां सर्वेषां Spicy इति नाम्ना प्रसिद्धानां त्यागः।  विदाहि नाम ढोकला-इडली-दोसा-मेगी-पिज्झा-बर्गर-वडापाव-दाबेली इत्यादिनामप्रसिद्धानां त्यागः।  

  

हंसोदकं / जलसेवनम् -

            शरदि यत् नद्यादिजलं विद्यते तत् दिवा सूर्यरश्मिभिः सन्तप्यते, निशि चन्द्रकिरणैः शीतीभवति, अगस्त्यप्रभावेन निर्विषं च भूयते, तदेवंविधं जलं ‘हंसोदक’ इतिनाम्ना प्रसिद्धम् अस्मिन् काले प्राप्यते। हंसोदकं  स्नानार्थं , पानार्थं चापि उपयोक्तव्यम्।  

को जागर्ति पौर्णिमा / चन्द्रसेवनम् -

            अपरा विशेषा शारदीया चर्या नाम इन्दुरश्मिसेवनम्।  अस्य कृते उपयुक्तः कालः प्रदोषकालः नाम रात्रेः प्रथमः यामः। सूर्यास्तादारभ्य त्रिघण्टां यावत् परिगणितः समयः।  अधिकादधिकं  रात्रौ दशवादनपर्यन्तः कालः। अस्मिन् इन्दुरश्मिसेवनविधौ सर्वैः सौधपृष्ठे गृहस्य उपरितने भागे यत्र चन्द्रकिरणागमनं सरलतया भवितुमर्हति तत्र गत्वा  एकस्मिन् बृहत्पात्रे सितशर्करायुतं दुग्धं निक्षिप्य तद्भाण्डं पिधानरहितं यथा चन्द्रराशयः तस्योपरि पतन्ति तथा कियत्कालम् आस्थाप्य मित्रपरिजनप्रियजनैः साकं वार्तालापं हास्यादिकं कुर्वन् मात्रायां दुग्धमेतत् हर्षेण पेयम्। अस्यां प्रकियायां चन्द्ररश्मिणां शैत्येनं शीतं दुग्धं शीततरं भवति, सितशर्करासंस्कारेण मधुरं तत् मधुरतरं भवति।  एवं मधुरशीततरं दुग्धमिदं पित्तशमनार्थम् अत्युपयुक्तं सिध्यति।  

आनंदः, सुगन्धः -

            मित्रगणैः सह कृताभिः वार्तालापहास्यादिभिः  क्रियाभिः जनितेन आनंदेनापि पित्तशमनं भूयः भवति।  सुगन्धयुतानि पुष्पाणि, विमलानि वासांसि अपि अस्मिन् प्रदोषकाले धारणीयानि विद्यन्ते। एषः सुगन्धः विस्रं पित्तं नियन्तुं क्षमः। 

            सर्वेषाम् आरोग्यप्राप्त्यर्थम् इदं लेखनम्। पठित्वा अनुगमनं बुद्धिमतां लक्षणम्।  स्वस्य आरोग्यं  स्वहस्ते एव वर्तते। शरदृतुचर्यापालनं भवतां कृते शुभं भवतु। इति शम्।

Śarad – October heat - 2

            In sharad season, theme is that, one should take care of pitta doṣa and should take food, which is opposite to qualities of pitta.  In short, all what is to be taken should be sweet, easily digestible i.e. light, cold in nature, and slight bitter in taste.  So one should consume śali rice, barley and wheat.

Śāli rice consumption

          Śāli rice is that one which yields in cold season, in contrary to Vrīhi rice which is yielded in śarad season. Vrīhi should not be consumed as it becomes sore during digestion and piita which is sore in taste, might be increased. Śāli rice should be consumed in the form of rice only and not in the form of Idalī, dosā etc which are prepared from its flour. Food products made up of rice flour, become vidāhi i.e. causes burning sensation in chest, sore belching, excess thirst and late digestion. So Idalī, dosā etc are vidāhi in nature thus not to be consumed in śarad season. For preparing rice of śāli, one should wash it out thoroughly, should cook in open pot by adding fourteen times water in it.. After cooking the rice extra water should be removed and can be drunk as peyā separately. Thus, prepared rice is light i.e. easy for digestion and is devoid of any harm causing factor. When we cook in pressure cooker, rice becomes heavy to digest with ample of unwanted things, which we otherwise remove in open pot cooking method. Along with śāli rice, rotī made up of wheat flour or barley should be consumed. Sweet verity of Pomegranate is also good to consume in this season.      

Eating Bitter things

            Vegetables having bitter taste like bitter melon, pointed gourd, spreading hogweed should be consumed. Bitter taste itself pacifies pitta and also ghee. Thus ghee prepared or boiled with bitter drugs should also be consumed in these days. 

Purgation

            Purgation is treatment coming under pañchakarma known as virechana. Extra pitta, which is usually generated daily in our body, is excreted through feces. Thus if we forcefully evacuate the bowel with the help of certain drugs, extra increased pitta will also get removed along with that feces. Thus virechana which removes such increased pitta, is essential in this season.

Bloodletting therapy

            Pitta lives in rakta dhatu (compared with modern blood) in our body. Thus along with pitta, rakta is also vitiated in this season, causing various skin problems. To overcome this rakta duṣṭi i.e. impaired state of blood, rakta mokṣaṇa i.e. removing some amount (may be 100 cc) of blood from our blood vessels, which may be called as bloodletting therapy, is good practice. Thus rakta mokṣaṇa must be preferred in śarad season.  

Don’ts in śarad

            Oil, curd, yoghurt, sleep in day time, sun rays, sore, saline, pungent, vidāhi, hot all these increase pitta, so not to be consumed. Oily food means pāpada, bhaji, chips etc. Pungent also cover spicy things. Vidāhi foods are viz ḍhokalā, idalī, dosā, magi, pizza, burger, vadāpāva, dābelī etc. All these food items should be avoided as far as possible.

Haṃsodaka/ Hansodaka – water in śarad

            In śarad water is heated by sunrays in day time and allowed to become cold in night by moon rays. Thus, water undergoes both heating and cooling processes. Due to this and also due to agastya udaya ( the star which emerges in space when sun is in 17^th degree in siṃha rāśi in late bhādrapada) water becomes purest and free of poison in śarad. Such water is termed as haṃsodaka, which should be used for drinking, bath, tub bath etc.  

Kojagiri/ Kojāgarti paurṇimā -  moon bath etc.

            In śarad season rātricharyā is also very specific. One should allow himself or herself to expose his/her body to moon rays. One should drink a moon rays processed milk. For this every one should go to terrace in night in pradoṣa kāla i.e ( first three hours of night may be from 7 to 10 Pm) and keep a pot containing milk open to allow to full expose to moon rays. Sitā i.e rock candy sugar should be added in this milk. It should be boiled enough to dissolve sugar and should be allowed to cool and then kept under moon rays. By this process milk which is previously sweet and cold becomes more sweet and cool, which pacifies pitta very effectively.

Joy & Fragrance : The pitta treatment

            Gossiping with friends and beloved ones, generates joy in mind, which is again useful in pacifying pitta. It is also very effective, as pitta which is vitiated due to mental stress, anger must be allowed to pacify by means of mental joy only. Flowers containing good fragrance, white, clean and beloved cloths should be used in this season.  Fragrance is also best treatment of pitta. 

            This article has been written for benefit of society. Wise people should follow it for getting health. Wish you all the best for śarad season.

हिन्दी भाषान्तर

शीघ्र ही…..!